Sivil Kullanım Amaçlı Patlayıcı Madde Kullanımına İlişkin İhtiyaç Raporu Hazırlama Kılavuzu

Sivil kullanım amaçlı patlayıcı madde iş ve işlemlerinde önemli bir yeri olduğu değerlendirilen ihtiyaç raporları ile ilgili olarak; can ve mal güvenliğinin sağlanabilmesi, patlayıcı madde kullanımına ve kullanım alanlarında alınacak güvenlik tedbirlerine esas teşkil etmesi, raporun hazırlanmasında yeknesaklığın sağlanması, ihtiyaç miktarının usulüne uygun olarak belirlenmesi ve raporu hazırlayacak teknik personellere rehberlik etmesi amacıyla ilgili kurumların katılımıyla Sivil Kullanım Amaçlı Patlayıcı Madde Kullanımına İlişkin İhtiyaç Raporu Hazırlama Kılavuzu hazırlanması planlanmıştır.

SİVİL KULLANIM AMAÇLI PATLAYICI MADDE KULLANIMINA İLİŞKİN İHTİYAÇ RAPORU HAZIRLAMA KILAVUZU

1. AMAÇ

Bu kılavuzda, yeraltı ve yerüstü madencilik faaliyetleri, tünel ve metro inşaatları, karayolu, bina, köprü, viyadük inşaatları, temel kazısı çalışmaları ile baraj, hidroelektrik santrali yapım işleri gibi altyapı faaliyetlerinde kullanılan sivil kullanım amaçlı patlayıcı maddelerin cins ve miktarlarına ilişkin hesaplamalar yapılarak, tek seferde depolanmadan kullanılacak patlayıcı madde miktarları ile Patlayıcı Madde Satın Alma ve Kullanma İzin Belgesi süresince kullanılacak patlayıcı madde miktarlarının belirlenmesi amaçlanmıştır.

2. KAPSAM

Sivil kullanım amaçlı patlayıcı maddeleri kullanacaklar, 87/12028 karar sayılı Tüzük’ün 118’inci maddesi gereği İl Valiliklerinden Patlayıcı Madde Satın Alma ve Kullanma İzin Belgesi almak zorundadırlar. İlgili maddenin (B) bendi ‘‘…Kullanılacak patlayıcı maddenin cins ve miktarını belirten patlayıcı madde ihtiyaç raporu (Bu rapor, kendi ihtiyaçlarını tespit edebilme olanağı bulunan kamu kuruluşları için kendilerince, bu olanağa sahip olmayan kamu kuruluşları ile özel kuruluş veya kişiler için İl Valiliğince verilir.)…’’ hükmü gereği patlatma faaliyetlerinde kullanılacak patlayıcı maddelerin cins ve miktarlarına ilişkin ihtiyaç raporu hazırlanması gerekmektedir.

Patlayıcı Madde Satın Alma ve Kullanma İzin Belgesi almak için sunulacak “İhtiyaç Raporu”nun, üniversite eğitimi sırasında patlatma konusunda ders alan yegâne mühendislik disiplini olması, stajlarında ve meslek hayatında bu konularda çalışmaları bulunması ve patlayıcı madde kullanım ve kapasite raporunun hazırlanması görevinin, TMMOB Maden Mühendisleri Odası Serbest Maden Mühendisliği Hizmetleri Uygulama, Tescil, Denetim ve Belgelendirme Yönetmeliği gereği maden mühendislerine verilmesi nedeniyle maden mühendisi tarafından hazırlanması gerekmektedir.

Bu kılavuzda yer alan patlatma parametrelerine ilişkin hesaplamalar yapılırken yaygın kullanımı olduğundan İsveçli mühendis ve bilim insanı olan Stig O Olofsson’un “Applied Explosive Technology For Construction and Mining, 1988” kaynağından yararlanılmış ve verilen formüller, tablolar ile grafikler buradan alınmış, hesaplamalar buna göre yapılmıştır.

Söz konusu kaynak kitapta yer üstü ve tünel patlatmaları ile ilgili hesaplamalar basitleştirilmiş ve grafiğe aktarılarak okuyucunun işi kolaylaştırılmıştır. Olofsson tarafından verilen yaklaşımlar, yapılan çok sayıda patlatma işinden elde edilen sonuçlar neticesinde oluşturulduğu için pratikteki uygulamalar ile uyumluluk göstermektedir. T.C. Çevre ve Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ÇED İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü tarafından 2018 yılında yayımlanan “Patlatma Tasarımı ve Patlatma Kaynaklı Çevresel Etkiler Kılavuzu” ndaki hesaplama yöntemi aynı kaynağı temel almıştır. İhtiyaç raporu kılavuzu hazırlanırken gerek gerçek ihtiyaca cevap vermesi açısından gerekse Çevre Bakanlığı’nın kılavuzu ile uyumlu olması bakımından Olofsson’un yaklaşımının kullanılmasının daha uygun olduğu düşünülmüştür.

3. SİVİL KULLANIM AMAÇLI PATLAYICI MADDELERİN SINIFLANDIRILMASI

İlgili Tüzük kapsamında yeraltı ve yerüstü madencilik faaliyetleri, tünel ve metro inşaatları, karayolu, bina, köprü, viyadük inşaatları, temel kazısı çalışmaları ile baraj, hidroelektrik santrali yapım işleri gibi altyapı faaliyetlerinde kullanılan sivil kullanım amaçlı patlayıcı maddeleri, üretim özelliklerine göre sınıflandırabileceğimiz gibi kullanım şekillerine göre de sınıflandırılabiliriz. “İhtiyaç Raporu” hazırlanırken, uygulamada birlik sağlamak ve yanlış anlamaları önlemek için aşağıda Tablo 1’de verilen patlayıcı madde isimlerinin kullanılması, farklı isim kullanılmaması gerekmektedir. 

4. YERÜSTÜ PATLATMA TASARIM KILAVUZU

4.1. Basamak Patlatması Terimleri

4.1.1. Delik Çapı

Patlayıcı maddelerin şarj edileceği deliklerin çapını ((d, (mm)) ifade etmektedir ve patlatma verimine ve maliyetine etki eden bir faktördür (Şekil 1). Sağlam kayaçlarda, küçük parça boyutu istenen durumlarda ve patlatma kaynaklı titreşim kontrolünün gerekli olduğu kontrollü patlatma uygulamalarında, küçük çaplı patlatma delikleri ile dar patlatma paterninde çalışmak gereklidir. Çünkü küçük çaplı bir deliğe daha az patlayıcı madde yerleştirilebileceğinden bir anda (gecikme başına) patlayan miktarı azaltarak, yer sarsıntısı seviyesini düşürmek olasıdır. Büyük patlatma delikleri ile yapılan patlatmalarda iri parça boyutu elde edileceği, sıkılama bölgesinden iri kaya blokları oluşacağı, patlatma gerisinde örselenme ve gecikme başına patlayan miktar artacağı için yer titreşim seviyesinde artış olacağı unutulmamalıdır. Basamak boyu, delik çapı ve yük mesafesi arasında oransal ilişkiler bulunmaktadır. En uygun delik çapının tespiti yapılırken basamak yüksekliği göz önünde bulundurulmalıdır.

Basamak yüksekliği arttıkça delik çapının da artacağı değerlendirilmelidir. Büyük çaplı delikler genellikle yumuşak veya orta sert formasyonlarda, kuvars içeriği ve dolayısı ile aşındırıcılığı ve delici matkap ucu sarfiyatı fazla olduğu durumlarda maliyet düşürdüğü için tercih edilir. Ancak büyük çaplı deliklerin kullanılması, sert-sağlam kayalarda, sarsıntı kontrolü gerektiren durumlarda ve minimum kaya ötelemesi gerektiren koşullarda önerilmez. Genel olarak düşünüldüğünde büyük çaplı deliklerin, üretim kazı miktarını artıracağından maliyet açısından daha uygun olduğu söylenebilir. Bunun sebebi ise, delik çapı artırıldığında, belirli hacimde kaya patlatabilmek için gerekli delik sayısı azalacak ve dolayısı ile delme maliyeti düşecek, daha az sayıda dinamit, kapsül veya daha az miktarda fitil ve daha az işçilik kullanılacak olmasıdır. Ancak zemin formasyonunun sert, yüksek dayanımlı veya geniş aralıklı çatlaklar içeren büyük bloklu yapıda olduğu durumlarda küçük delik çapları tercih edilmelidir.

4.1.2. Basamak Boyu (Yüksekliği)

Basamak alt kotu ile üst kotu arasındaki dikey mesafe basamak boyu ((K, (m)) ya da yüksekliği olarak adlandırılır (Şekil 1). Basamak boyunun (yüksekliğinin) artması durumunda delme hatalarının da artacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Yerüstü patlatmalarında basamak boyları genellikle 3 - 18 metre arasında değişir. Basamak boyu belirlenirken, şev stabilitesi (şev duraylılığı), delici ekipman kapasitesi, delik sapmaları, yükleyici makinenin güvenle çalışabileceği yükseklik gibi faktörler dikkate alınmalıdır. Seçilen basamak boyu ile delik çapı arasında oransal bir ilişki olduğu unutulmamalıdır. Yukarıda anlatıldığı üzere basamak boyu yükseldiğinde delik çapı artacağından delinecek delik sayısı, şarj edilecek patlayıcı miktarı ve kullanılacak ateşleyici sistemi miktarı azalacak ve birim maliyet düşmüş olacaktır. Ancak yüksek basamak boylarının tercih edilmesinin bazı sakıncaları bulunmaktadır. Basamak boyu arttıkça, şev duraysızlık olasılığı (şev kayması ve blok düşmesi riski) artacak, hem delik sapma miktarı, hem de delik aralıkları ve yük mesafesi de artacağından, basamak tabanında tırnak kalması, basamak üst kesimlerinden bloklar çıkması kaçınılmaz olacaktır.

KILAVUZ