Afet ve Acil Durumlarda Psikososyal Destek Hizmetleri

Afet Durumlarında Sağlanan Psikososyal Destek Hizmeti; afetten etkilenen vatandaşların normal yaşamlarına geçiş süreçlerini hızlandırmaya yardımcı olan, bireylerin ve toplumun olası afet ve acil durumlarla başa çıkma kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik sunulan faaliyet ve hizmetlerdir.

Psikososyal Destek Hizmetlerini Kim Koordine Eder?

Afet ve acil durumlarda psikososyal destek hizmetlerinin koordinasyonu, Türkiye Afet Mücadele Planı (TAMP) ve Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği ile resmi olarak Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı'na verilmiş bir görevdir. Bakanlığımız bu görevi TAMP'ta yer alan destek çözüm ortağı paydaş kurum ve kuruluşları koordine ederek iş birliği içinde yürütmektedir. Bu çerçevede paydaş kurum ve kuruluşlarımız ile düzenli toplantılar yapılmakta ve afete müdahale sürecine hep birlikte hazırlanılmaktadır. 

Psikososyal Destek Hizmetlerinde Kimler Yer Alabilir?

Psikososyal destek konusunda eğitimli ve tecrübeli (psikoloji, sosyal hizmet, psikolojik danışman, çocuk gelişimi) ilgili alan mezunlarından en az lisans mezunu bulunan kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, üniversiteler, yerel yönetimler ve özel sektör.

Psikososyal Destek Hizmetlerine Katılmak İçin Nereye Başvurulur?

Bu alanında iş birliği yapmak isteyen ve ulusal düzeyde faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları ve üniversiteler için başvuru süreçlerinin yürütülmesi amacıyla Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü web sitesinde yer alan başvuru formu ve ekip listelerinin doldurularak dilekçeyle [email protected] mail adresine iletilmesi gerekmektedir.

VİDEO

Başvurusu kabul edilen hizmet noktalarının sahada, Bakanlığımız tarafından 81 ilde görevlendirilen koordinasyon birimi ile eş güdümlü çalışması büyük önem arz etmektedir.

PSİKOSOSYAL DESTEK NEDİR?

“Psikososyal” kelime anlamıyla birbirini sürekli etkileyen psikolojik ve sosyal etkilerin hareketli ilişlkisi anlamına gelirken; afetlerde psikososyal destek; afet sonrası ortaya çıkabilecek psikolojik uyumsuzlukların bozuklukların önlenmesi, aile ve toplum düzeyinde ilişkilerin yeniden kurulması/geliştirilmesi, etkilenenlerin ‘normal’ yaşamlarına geri dönmesi surecinde kendi kapasitelerini fark etmeleri ve güçlenmelerinin sağlanması, toplumda gelecekte ortaya çıkması muhtemel afet ve acil durumlarla başa çıkma/iyileşme/toparlanma becerilerinin artırılması ve yardım çalışanlarının desteklenmesini içeren ve afet döngüsünün her aşamasında yürütülen çok disiplinli hizmetler bütünü olarak ifade edilebilir.

Afet Nedir?

İnsanlar ve ülkeler için fiziksel, sosyal ve ekonomik kayıplar doğuran, normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak ve/veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen doğal, teknolojik ya da insan kökenli olayları ifade eder.

Acil Durum Nedir?

İnsan hayatı, refahı, mülk ve çevre açısından doğrudan tehdit oluşturan her tür durumu ifade eder.

Afet ve Acil durumlarda psikososyal destek;

• Empati, anlama ve duyarlılık yoluyla etkilenenlere psikolojik destek vermek, psikiyatrik hizmetlere ihtiyacı bulunanları belirlemek ve yönlendirmek,

• Yardım çalışmalarının tamamının, etkilenen toplumun nüfus yapısı, sosyal, kültürel, etnik koşullarına uygun şekilde sürdürülmesini sağlamak,

• Bireylerin, toplumun ve kurumların ihtiyaç duyduğu bilgileri yaymak,

• Toplum katılımı ve gönüllülüğün desteklenmesi yoluyla, bireylere, ailelere ve topluma kendi ihtiyaçlarını belirlemeleri, çözüm için harekete geçmeleri ve kendi kendine yardım becerileri geliştirmelerini sağlamaları konusunda destek olmak,

Afet ve Acil durumlarda psikososyal destek;

• Toplumda var olan hizmetler ile toplumsal ihtiyaçların buluşmasını sağlamak,

• Bireylerin, ailelerin ve toplumun kendi ihtiyaçlarını karşılaşmasına ve sorunlarının çözümüne yönelik projeler uygulamasını ve/veya projelere katılmasını destekleyerek, gelecekte ortaya çıkması olası acil durumlara hazırlıklı olmasını sağlamak,

• Afet ve acil durumlarda çalışacak kurum ve kuruluşlar arasında işbirliğini geliştirmek,

• Yardım çalışmalarına yönelik; ekip ilişkileri, iletişim becerileri, afetten etkilenenlerle ilişkiler konularıyla ilgili bilgileri ve kendi kendine yardım yollarını aktarmak, ayrıca ihtiyaç duydukları psikolojik destek çalışmalarını yürütmektir.

AFET VE ACİL DURUMLARDA PSİKOSOSYAL MÜDAHALE

Afetler ve acil durumlarda psikososyal müdahale, afetler sonrasında etkilenen bireylerin, normal yaşantılarına geçiş sürecini hızlandırmaya ve toplumun var olan gereksinimlerini tespit ederek; gelecekte ortaya çıkması olası afetlerle başa çıkma, müdahale edebilme kapasitesinin ve iyileşme/toparlama becerilerinin arttırılmasına ve yardım çalışanlarının desteklenmesine yönelik etkinlik ve hizmetler bütünü olarak ifade edilebilir.

PSİKOSOSYAL MÜDAHALE ARAÇLARI

1) İhtiyaç ve Kaynak Değerlendirmesi
2) Psikolojik İlk Yardım
3) Sevk Etme ve Yönlendirme
4) Bilgi Merkezi Oluşturma
5) Toplumu Harekete Geçirme
6) Sosyal Projeler
7) Eğitimler
8) Çalışana Destek

PSİKOSOSYAL MÜDAHALE ARAÇLARI

1) İhtiyaç ve Kaynak Değerlendirmesi

Afet ve acil durumların hemen sonrasında yapılan ilk psikososyal müdahaledir. Bu değerlendirme; etkilenenlerin etkilenme dereceleri ve şekilleri, içinde bulundukları sorunlar ve ihtiyaçlar, toplumda varolan kaynak kişi/kurumlar, bunların çalışma şekilleri, varolan hizmetler/sunuş şekilleri ve uygulanacak psikososyal müdahale planının ana hatlarıyla oluşturulması olarak özetlenir. Uzmanlar tarafından gözlemlere ve genel bilgilere dayanan ihtiyaç ve kaynak değerlendirmesi yapılabileceği gibi; durum “psikososyal ihtiyaç belirleme formu”gibi araçlarla da değerlendirilebilir. Hangi yöntemin kullanılacağı afet/acil durumun niteliğine ve etkileme şekline göre değişir. Eğer çok hızlı bir değerlendirme yapmak gerekiyorsa öncelikle genel değerlendirme yapılması ilerleyen zaman içinde detaylı uygulamalara gidilmesi uygun olacaktır. İhtiyaç ve kaynak değerlendirmesinde süreç, genel bilgiden özel bilgiye doğru gittiğinden; genel ihtiyaçların belirlenmesini takiben özel ihtiyaçlara yönelik daha ayrıntılı bir toplum değerlendirmesi yapılır.

2) Psikolojik İlk Yardım

İhtiyaç ve kaynak değerlendirilmesi ile eş zamanlı başlayan bir psikososyal müdahaledir. Psikolojik ilk yardım, afet/acil durumdan etkilenenlerin duygularını ve yaşadıklarını ifade etmelerine olanak verilmesi ve temel psikolojik bilgilerin iletilmesi aracılığıyla rahatlamalarına, yaşadıkları ve hissettiklerini anlamlandırmalarına yardımcı olmayı hedefler. Psikolojik ilk yardım bireyler ve gruplarla yapılan görüşmelerde uygulanabileceği gibi, bilgilendirme amacıyla broşürlerin hazırlanıp dağıtılması, medya araçlarının kullanılması, panel, sempozyum gibi toplantılarının düzenlenmesi yollarıyla da uygulanabilir. Çok sayıda kişinin etkilendiği durumlarda bütün yolların kullanılması uygun olacaktır.

3) Sevk Etme ve Yönlendirme

İhtiyaç/kaynak değerlendirmesi ve psikolojik ilk yardım süreçleri sırasında ciddi psikolojik ve Psikiyatrik hizmetlere ihtiyaç duyanların (anormal davranışları olanlar, bilişsel bozuklukları devam edenler gibi) tedavi için bölgedeki uzmanlara (psikolog, psikiyatrist) ve kurumlara (akıl ve ruh sağlığı hastaneleri, psikiyatri hastaneleri, hastanelerin psikiyatri klinikleri gibi) yönlendirilmesini içeren bir psikososyal müdahaledir.

4) Bilgi Merkezi Oluşturma

Bilginin ihtiyaç duyan herkesle paylaşıldığı, ihtiyaçların ve kaynakların buluştuğu, kolay ulaşılabilir ve kullanılabilir bir bilgi merkezinin oluşturulması şeklinde bir psikososyal müdahaledir. Afetlerin ardından yaşanan kaos ortamında doğru bilgiye ulaşmak hayati önem taşıdığından; bilgi merkezinin afetin hemen ardından oluşturulması ve uzun bir sure işletilmesi, belki de hiç sonlandırılmaması önerilmektedir.

5) Toplumu Harekete Geçirme

Afetlerden etkilenen bir toplumun farkına vardığı bazı ortak ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla iç ve dış kaynaklardan yararlanarak sorunlara çözüm bulmak için bireylerin, ailelerin ve toplumun harekete geçmesini sağlamayı ifade eder. Toplumu harekete geçirmede temel yönelim bireyin kendi kendine yardım edebilme becerisini artırmaktır. Bunun için kapsamlı bir durum/ihtiyaç değerlendirmesi, toplumsal kaynakların belirlenmesi, incelemeler doğrultusunda eylem planı hazırlanması, sürecin izlenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir. Toplum katılımı uygulamalarında toplumun başa çıkma alışkanlığı ve geleneği, geçmiş dönem ilişki ve örgütlenme yapısının incelenmesi/dikkate alınması, çalışmaları kolaylaştırıcı rol oynayacaktır.

6) Sosyal Projeler

Afetlerden sonra yaygınlıkla kullanılan psikososyal müdahalelerden biridir. Bu projeler, etkilenen bireylerin ihtiyaç ve sorunları doğrultusunda harekete geçmelerine, başa çıkma kapasitelerinin gelişmesine, afet sonucunda kaybolan yaşamın kontrolünü yeniden sağlama duygusunu hissetmelerine ve sorumluluk almalarına fırsat veren projelerdir.

7) Eğitimler

En yaygın kullanılan psikososyal müdahalelerdendir. Gerek afetten etkilenenlere, gerekse psikososyal destek uygulamalarında çalışılan ve/veya çalışma olasılığı bulunan kişilere (psikologlar, sosyal hizmet uzmanları, kamp yöneticileri, öğretmenler, sivil toplum örgütü çalışanları, toplum liderleri gibi) eğitim yoluyla ulaşmak önemlidir

8) Çalışana Destek

Yardım çalışanlarına yapılan psikososyal müdahalenin en genel ifadesidir. Çalışana destek uygulamaları, afet yardım hizmetleri sırasında kullanılacak bilgilerin, broşürler, toplantılar ve benzeri etkinliklerle yardım çalışanlarına iletilmesi, paylaşım ve destek toplantıları düzenlenmesi, çalışanları etkileyen olumsuz faktörlerin belirlenmesi ve bu faktörlerin etkilerinin azaltılması yönünde girişimlerde bulunulması etkinliklerini içerir. Yardım çalışanlarının, çalışmalarını yürütürken afetten etkilenen kişilerle kurdukları iletişimden, kime, hangi yardımı, ne şekilde yapacağı noktasına kadar gelen süreçte uygun şekilde bilgilendirilmesi ve desteklenmesi de bu psikososyal müdahalenin bir parçası olmaktadır.

PSİKOSOSYAL MÜDAHALELERDE TEMEL İLKELER

* Müdahaleler toplumu temel alan bir bakış açısına sahiptir ve bu alanda uzman kişilerce yürütülür.

* Afetlere müdahale (acil yardım), iyileştirme, geliştirme ve zarar azaltma/hazırlık dönemlerinde psikososyal çalışanları, yardım ekibinin bir parçası olarak hareket eder.

* Müdahalelerde; etkilenenler pasif mağdurlar değil, hayatta kalmayı başarmış güçlü kişiler olarak ele alınır.

* Müdahalelerin tamamında, yararlananların kapasitelerinin gelişimini ve hizmetlerin sürdürülebilirliğini sağlamak esastır.

* Müdahalelerin tamamında kültürel, politik, dini, etnik yapılar göz önünde bulundurularak, toplumsal bağların yeniden inşası ve korunması sağlanır.

* Müdahaleler, hem sosyal yapıyı güçlendirmeyi ve sağlamlaştırmayı, hem de sorunlarla başa çıkma konusundaki var olan kapasite ve becerileri geliştirmeyi amaçlar.

* Müdahalelerde, tanımlar, amaçlar ve yöntemlerin, etkilenen kişiler ya da etkilenen kitlenin temsilcileriyle birlikte belirlenmesi ve tam katılımın sağlanması esastır.

* Müdahalelerde, basit, açık ve güvenilir bilgi akışını sağlamak, bunu sürdürmek ve hedef kitlenin bilgiye erişmesini sağlamak önemlidir.

* Müdahalelerde afet sonrasında etkilenenlerde ortaya çıkmış psikolojik, fizyolojik, zihinsel, davranışsal tepkilerin anormal bir duruma verilen normal tepkiler olduğu vurgulanır.

* Etkilenenlerin ihtiyaçlarına yönelik psikososyal müdahaleler planlanırken; bölgenin psikososyal iyilik halinin afet oncesinde nasıl olduğu, afet sırasında nasıl bozulduğu, varolan stres etkenlerini ve bunlarla başa çıkma mekanizmalarının neler olduğu değerlendirilir.

* Etkilenenlerin beslenme, barınma gibi birincil ihtiyaçları, psikososyal ihtiyaç/kaynak değerlendirmesi sırasında gözetilir ve önceliği vardır. Birincil ihtiyaçlar karşılanmadan, psikososyal ihtiyaçları karşılayacak müdahaleler yapmak başarıyla sonuçlanmayacaktır.

* Müdahaleler, özel ihtiyaçların ortaya çıktığı ve kendine özgü özellikleri olan karmaşık durumlar dikkate alınarak planlanır, birincil ihtiyaçların yanında ortaya çıkabilecek diğer ihtiyaçlar da hesaba katılır.

* Yardımlardan yararlanan birey, aile, grup ve toplulukların, yaşadıkları toplum içinde etiketlenmemelerine dikkat edilir.

* Yardıma ihtiyaç duyanlara daha kolay ve hızlı ulaşabilmek amacıyla; psikososyal eğitimlerde ekip personeli, yerel personel ve gönüllülere öncelik verilir. Bu kişiler başa çıkma yollarını öğrenirlerse hem kendilerine hem de etkilenenlere yardım edebilirler.

* Müdahalelerde; yerel çalışanlar, yerel organizasyonlar ve gönüllüler yerel halkın öncelikleri, endişeleri ve ihtiyaçları konularında güvenilir bilgi sağlamak için değerlendirilir.

* Afetin ilk döneminde (akut donem), etkilenen bölgede yürütülen psikososyal müdahaleler bilimsel araştırmalara kaynak olması amacıyla kullanılamaz.

* Stresle başa çıkma, etkilenenlerle iletişim, kişisel bakım ve bunun gibi bilgilerin; yardım çalışanlarına, hazırlık dönemindeki psikososyal çalışmalarla aktarılmış olmasına dikkat edilir.

Psikososyal destek uygulamaları, diğer bir deyişle psikososyal müdahaleler gerçekleştirildikleri dönem ve yere göre değişiklik göstermektedir.

AFET VE ACİL DURUM FAALİYETLERİNİN DÖNEMLERİ

Afetler kökenleri ve meydana geliş hızlarına göre türlere ayrılmaktadır.

Kökenlerine göre afetler:

* Doğal Afetler (Deprem, tsunami, sel, heyelan, yangın gibi)
* Teknolojik Afetler (Nukleer patlamalar, kimyasal/radyoaktif sızıntılar gibi)
* İnsan Kökenli Afetler (Bölgesel/iç savaşlar ve çatışmalar, patlamalar, terör olayları, kitlesel göçler gibi)

Meydana geliş hızına göre afetler:

• Ani Gelişen Afetler (Deprem, çığ, hortum gibi)
• Yavaş Gelişen Afetler (Kuraklık, erozyon, küresel ısınma gibi) olarak sıralanmaktadır.

Kökenleri ve gelişim hızları ne olursa olsun, afet ve acil durumlarla ilgili etkinlikler 4 ana dönemde ele alınabilir. Bunlar;

1. Acil Yardım (Müdahale) Dönemi

Bir afetin oluşunu takip eden ve afetten hemen sonra başlayarak, afetin büyüklüğüne bağlı olarak genellikle 1-3 aylık bir sure içerisinde sürdürülen etkinlikleri ifade eder.

2. İyileştirme Dönemi

Afetin sonrasında; etkilenen toplumun haberleşme, ulaşım, su, elektrik, kanalizasyon, eğitim, uzun süreli geçici iskân, ekonomik ve sosyal faaliyetler gibi hayati ihtiyaçlarının en alt düzeyde karşılanabilmesi için gereken etkinlikleri içerir.

3. Geliştirme Dönemi

Afet ve acil durumlardan etkilenen veya zarar gören tüm insan aktivitelerinin olaydan önceki düzeyden daha ileri bir düzeyde karşılanabilmesi hedefiyle, toplumun afet/acil durum nedeniyle bozulmuş olan ekonomik, sosyal ve psikolojik bütünlüğünün yeniden sağlanmasına yönelik etkinlikleri içerir.

4. Zarar Azaltma ve Hazırlık Dönemi

Afetlere yönelik müdahale stratejilerinin belirlenmesi, acil hizmetlerin planlanması, geçici barınma yerlerinin belirlenmesi, hazırlık eğitimleri, bireylerin, ailelerin, yerel toplulukların ve kuruluşların olası afet zararlarını azaltmak amacıyla alabilecekleri önlemlerin tanımlanması, toplumun bilinçlendirilmesi ve bunlara ilişkin yatırımların yapılması etkinliklerini içerir.

Afet/Acil Durum Etkinliklerinin Dönemleri

Birbiriyle iç içe girmiş, birbirini takip etme zorunluluğu olan, bir önceki safhada yapılan çalışmaların bir sonraki safhada yapılacak olanları büyük ölçüde etkilediği ve süreklilik göstermesi gereken bu etkinlikler, afet halkası veya afet zinciri olarak düşünülebilir. Bu afet zincirinde psikososyal uygulamalar, Acil Yardım, İyileştirme, Geliştirme, Zarar Azaltma ve Hazırlık dönemlerinde kendini göstermektedir.

KILAVUZ : https://www.aile.gov.tr/uploads/athgm/uploads/pages/goc-afet-ve-acil-durumlarda-psikososyal-destek/afet-ve-aci-l-durumlarda-psi-kososyal-destek.pdf