Lise Öğrencilerinin Velilerine Yönelik Yarıyıl Tatili Rehberi

Kitapta; "Yarıyıl Tatilinde Aile Toplantısı", "Kaliteli Zaman Geçirmenin Mutluluğu", "Teknolojinin Bilinçli Kullanımı", "Okul Başarısını ve Motivasyonunu Artırmada Ailenin Rolü", "Yarıyıl Tatilinde Özel Etkinlikler" ve "Üniversiteye Hazırlık Sürecinde Aile" başlıkları yer almaktadır. Kitaba https://ogmmateryal.eba.gov.tr/kitap/rehberlik/yariyil/yariyil.pdf linkinden ulaşabilirsiniz.

Yarıyıl Tatilinde Aile Toplantısı

Aile, insanlık tarihi boyunca var olan, toplum ve birey yaşamını şekillendiren evrensel bir kurumdur. Sağlıklı aile ortamı; mutlu, başarılı ve erdemli bireylerin yetişmesinin en önemli
unsurlarından biridir. Sağlıklı bir aile ortamı; gençlerin değerlilik, güven, aidiyet, yakınlık, dayanışma, sevgi ve saygı gibi olumlu duygular kazanmasını sağlar. Tatiller çocuklarımızla ilişkilerimizi güçlendirmek, eğlenceli aktiviteler gerçekleştirmek, kaliteli sohbetler yapmak ve çocuklarımızın akademik başarısını desteklemek için fırsattır. Tatili fırsata dönüştürmenin ilk yolu yarıyıl tatilinin başında çocuklarımızla birlikte gerçekleştireceğimiz bir “Aile Toplantısı” düzenlemektir. Aile toplantısının iki ana amacı vardır. Birinci dönemin değerlendirmesini yapmak ve yarıyıl tatili sürecini ana hatlarıyla planlamak.

Yarıyıl Tatili Toplantısının Planlanması

• Aile toplantısını karneler alındıktan sonraki hafta sonu yapalım.
• Toplantı zamanına ve yerine çocuğumuzla birlikte karar verelim.
• Toplantının amaçları hakkında çocuğumuza önceden bilgi verelim.
• Aile toplantısı evde olabileceği gibi, ailecek rahat konuşulacak başka bir ortamda da olabilir.

Toplantı Ortamı

• Aile toplantısının samimi bir havada geçmesini sağlayalım.
• Herkesin eşit konuşma hakkına sahip olmasına dikkat edelim.
• Aile bireylerinin birbiri hakkında olumlu cümleler kullanmasını önemseyelim.

Toplantı Süreci

• Önce çocuğumuza kendi durumunu nasıl değerlendirdiğini soralım. Kişisel amaçları, akademik başarısı, arkadaş ilişkileri ve aile ilişkileri bağlamında bir değerlendirme yapmasını isteyelim.
• Çocuğumuzun yarıyıl tatili sürecini nasıl geçirmek istediğini soralım.
• Bir sonraki dönemle ilgili planları ve yıl sonu hedefleri üzerine konuşalım.
• Bizden beklentilerinin neler olduğunu soralım.
• Biz de kendisinden neler beklediğimizi ifade edelim.
• Yarıyıl tatili döneminde birlikte vakit geçirebileceğimiz aktiviteler tespit edelim.
• Toplantıda aldığınız kararları ya da yaptığınız planları bir kâğıda yazabilirsiniz.

Değerlendirme

• Yarıyıl tatili bitiminde, tatil sürecinin nasıl geçtiğini ve aldığımız kararların ne kadar uygulandığını çocuğumuzla birlikte değerlendirelim.

Düzenli aralıklarla aile toplantısı yaparak, aile ilişkilerinin güçlenmesine katkı sağlayalım.

Kaliteli Zaman Geçirmenin Mutluluğu

Çocuğunuzla kaliteli vakit geçirebilmeniz için yarıyıl tatil iyi bir fırsattır. Kaliteli zaman, anne babaların çocuklarıyla fiziksel ve duygusal olarak paylaşımda bulunmalarıdır. Kaliteli zaman geçirme, aile üyelerinin birbirini daha iyi tanımasını ve anlamasını sağlar. Ortak noktalar arttığı için ilişkideki paylaşımlar da artar ve aile içi ilişkiler güçlenir. Çocukların kendisini daha iyi ifade etmesini, anne ve babası için değerli olduğunu hissetmesini sağlar. Anne-baba ile yakın ilişkiler kuran ve sağlıklı aile ortamında yetişen çocukların problem çözme becerileri, sosyal ilişkileri ve benlik saygısı olumlu yönde gelişmektedir. Ergenlik döneminde gençlerde zaman zaman yalnız kalma isteği olabilir. Çocukların yalnız vakit geçirmek istemesini, ebeveynler kendisine yönelik olumsuz bir davranış olarak algılamamalı ve onlara saygı göstermelidir. Ergenlik döneminde ebeveynler, çocukları ile iletişim kurmakta zorlanabilir; birlikte geçirilen zaman azalabilir. Bu nedenle çocuklarımızla geçireceğimiz zamanı aile üyeleri ile planlayabiliriz.

Yarıyıl Tatilinde Çocuğumuzla Nasıl Kaliteli Zaman Geçirebiliriz?

• Yarıyıl tatilinin başında yapacağımız aile toplantısında birlikte geçireceğimiz zamanı planlayalım.
• Birlikte kitap okuyalım ve sohbet edelim.
• Dışarıda vakit geçireceğimiz zamanı birlikte planlayalım, isterse arkadaşını da davet edelim.
• Alışverişe çıkacaksak ihtiyaç listesini birlikte hazırlayalım.
• Çocuğumuzun arkadaşlarını eve davet etmesini teşvik edelim.
• Aile üyeleriyle yürüyüş, yüzme, futbol gibi sportif aktiviteler ile tiyatro, sinema, kültürel gezi, film izleme vb. sosyal aktiviteler yapalım.
• Gün içerisinde en az bir öğünü tüm aile üyelerinin birlikte olduğu zamanda yiyelim.
• Yaptığımız işlere çocuklarımızı dâhil edelim, onlardan yardım isteyelim.
• Birlikte mutlu olduğumuz anlarda fotoğraf ya da video çekip hatıralarımıza ekleyelim.
• Ortak ilgi alanımız olan bir konuda birlikte etkinlik yapalım.
• İlgilerine değer verdiğimizi gösterip ilgi ve yeteneklerini destekleyici adımlar atalım.

Önemli olan çocuğumuzla ne kadar zaman geçirdiğimiz değil, zamanı ne kadar anlamlı ve nitelikli kullandığımızdır. Yarıyıl tatilinde bu önerileri olabildiğince uygulayalım. Günlük yaşamdaki aktiviteleri çocuklarımızla keyifli bir şekilde geçirerek zamanımızı daha anlamlı hâle getirelim. Çocuklarımızın duygu ve düşüncelerini rahatlıkla ifade edebileceği, kendisini huzurlu ve güvende hissedebileceği bir aile ortamına ihtiyacı olduğunu unutmayalım.

Teknolojinin Bilinçli Kullanımı

Teknoloji; hayatımızın her alanında aktif olarak kullandığımız bir unsur hâline gelmiştir. Çocuklarımızın fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal gelişimlerini pek çok açıdan etkileyen teknoloji kullanımı; ebeveynler olarak bizlere de farklı sorumluluklar yüklemektedir. Teknolojinin yararlı ve zararlı etkilerinin farkında olmak, çocuklarımıza bilinçli teknoloji kullanımı konusunda rehberlik etmek bu sorumlulukların başında gelmektedir. Yarıyıl tatilinin başlamasıyla birlikte teknoloji kullanımındaki sınırlamalarda bazı aksaklıklar meydana gelebilir. Bu durum, çocuklarımızın dijital ortamlarda denetimsiz ve sınırsız zaman geçirmesine neden olabilir.

Yarıyıl Tatilinde Çocuğumuzun Teknolojiyi Bilinçli Kullanması İçin Neler Yapabiliriz?

• Teknolojinin nasıl ve ne kadar kullanılacağı hususunda ortak kararlar alalım.
• Teknoloji kullanımını yasaklamak yerine, dijital cihazları bilinçli kullanmayla ilgili bilgi sahibi olalım.
• Teknolojiyi bilinçli kullanmak, teknolojiden tamamen soyutlanmak demek değildir. Sınırlı, güvenli ve verimli kullanım konusunda rehberlik ederek gelişimlerine katkı sunalım.
• Teknolojiyi bilinçli kullandıklarında onları takdir edelim.
• Arkadaşlarıyla sadece teknolojik aygıtlar üzerinden değil, yüz yüze iletişim kurmasını teşvik edelim.
• Eğer çalışan anne-baba isek yarıyıl tatili sürecini çocuklarımızla geçiremeyebiliriz. İş dışındaki vaktimizi ekrandan bağımsız, birlikte kaliteli aktiviteler yaparak değerlendirelim.
• Dijital teknolojinin riskleri, bu konuda alınabilecek önlemler ile ilgili bilgi sahibi olalım ve çocuklarımıza bilgi verelim.
• Riskleri en aza indirmek için güvenlik tedbirleri alalım, internet için güvenlik filtreleri kullanalım ve bunları neden kullandığımızı çocuklarımıza açıklayalım.
• Sosyal medya mahremiyeti konusunda çocuklarımızı bilgilendirelim. Kişisel bilgilerin ve şifrelerin gizliliğinin önemini vurgulayalım.
• Siber zorbalık konusunda bilgi sahibi olalım. Çocuklarımızla bu konuda konuşarak oluşabilecek sorunların önüne geçelim.
• Bizler de teknolojiyi bilinçli kullanmaya özen göstererek iyi bir model olalım.
• Tüm çabalarımıza rağmen problemli bir teknoloji kullanımı gözlemliyorsak altında yatan sebeplere odaklanalım, gerekirse destek alalım.

Yarıyıl tatili çocuklarımızın dinlenmesi, geçirdikleri dönemi değerlendirmesi, dönem içerisinde yapmaya zaman bulamadıkları aktiviteleri gerçekleştirmesi için bir fırsattır. İyi bir planlama yaparak bu süreci değerlendirmeleri konusunda yardımcı olalım. Doğru bir biçimde yapılan zaman planlaması, çocuklarımızı teknolojinin esiri olmaktan korur.

Okul Başarısını ve Motivasyonunu Arttırmada Ailenin Rolü

Okul başarısını etkileyen unsurlardan en önemlisi aile faktörüdür. Zaman zaman farkında olmadan ya da çok iyi niyetlerle gösterdiğimiz tutumlar; çocuğumuzun kendine olan güvenini zedeleyebilmekte, kaygı düzeyini artırmakta, dolayısıyla başarısını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu durum da onun başarma isteğini, hevesini ve motivasyonunu düşürebilmektedir. 

Çocuğumuzun Başarısını ve Motivasyonunu Artırmak İçin Yarıyıl Tatilinde Neler Yapabiliriz?

• Öncelikle çocuğumuza olan sevgimizin herhangi bir başarıya bağlı olmadığını, onu her zaman koşulsuz seveceğimizi söyleyelim ve gösterelim.
• Gerçekçi ve ulaşılabilir hedefler belirleyebilmesi için tecrübelerimizle destek olalım.
• Yarıyıl tatilinde dinlenmeye önem verelim. Yeterince dinlendikten sonra çok yorucu olmayacak bir ders çalışma programı hazırlaması için çocuğumuzu teşvik edelim ve uygun bir çalışma ortamı hazırlayalım. Sürekli “DERS ÇALIŞ.” ikazında bulunmanın onu çalışmaktan uzaklaştırabileceğini unutmayalım.
• Mükemmeliyetçi beklentiler yerine, yapabileceklerinin en iyisini yapması için motive edelim.
• Eleştirmek yerine, olumlu yanlarını ve çabalarını fark edip takdir edelim.
• Ailede sevgi ve huzur ortamını korumaya çalışalım. Unutmayalım ki çocuklarımızın başarısında “aile içi huzur” çok önemlidir.
• Çocuğumuza yeterince zaman ayıralım, her konuyu okul ve derslerle ilişkilendirmemeye gayret gösterelim.
• Başkalarıyla kıyaslamak yerine ona inandığımızı hissettirelim.
• Özellikle ergenlik çağında, başarı üzerinde arkadaşlık etkisi çok fazla olduğu için arkadaşlarını tanımaya gayret gösterelim.
• Akran öğrenmesi en etkili öğrenme yöntemlerinden biridir. Arkadaşlarını eve davet etmesini teşvik ederek birlikte öğrenmeleri için fırsat oluşturalım.
• Beslenmesine, egzersiz yapmasına, uykusuna ve sağlığına dikkat edelim.

Akademik başarı, hayatta başarılı bir insan olmanın sadece küçük bir bölümüdür. Bu nedenle başarıyı sadece derslerden alınan notlarla değerlendirmek doğru değildir. Çocuğumuzun akademik başarısına odaklanmak yerine “hayat başarısını” ön planda tutarak desteklemeye desteklemeye özen gösterelim. Çocuğumuzun hayatından keyif almasının, sosyal, kültürel, sanatsal faaliyetlere katılmasının, sporla uğraşmasının, sağlıklı arkadaşlık ilişkileri kurup yürütebilmesinin de akademik alanda gösterdiği gayretler kadar önemli olduğunu unutmayalım.

Yarıyıl Tatilinde “Özel” Etkinlikler

Özel gençlerin ebeveynleri için hazırlanan bu bölüm; çocuğunuzun akademik, sosyal ve kişisel gelişimlerine katkıda bulunacak çeşitli etkinlik önerilerini içermektedir. Bu önerileri çocuğunuzun özel ihtiyaçlarına ve ilgi alanlarına göre uyarlayarak onlara en uygun eğitim deneyimini sunabilirsiniz. Bu noktada önemli olan, bu önerilerin sadece bir başlangıç noktası olduğunu ve her çocuğun kendine özel öğrenme tarzı, ilgi alanları ve ihtiyaçları olduğunu unutmamaktır. Bu yüzden, bu önerileri çocuğunuzun bireysel durumuna göre uyarlamak ve gerekirse bu yarıyıl tatili sürecine eğitimcileri, terapistleri veya diğer uzmanları dâhil etmek önemlidir. Özel gençlerin ebeveynleri olarak sizin gözlemleriniz çocuğunuzun gelişimine rehberlik etmede hayati önem taşır. Bu etkinlikler sırasında çocuğunuzun eğlenmesi ve yeni şeyler öğrenirken keyif alması önemlidir. Eğitim sürecinin bir parçası olarak oyun ve eğlenceyi de dâhil etmeyi unutmayın. Bu şekilde çocuğunuzun hem öğrenme motivasyonunu artırabilir hem de onlara zengin ve anlamlı bir yarıyıl tatili deneyimi sunabilirsiniz.

Eğitsel Uygulamalar ve Oyunlar: Çocuğunuzun yaşına ve beceri seviyesine uygun eğitici uygulamalar ve oyunlar kullanarak matematik, okuma ve düşünme becerilerini geliştirin.

Okuma Saatleri: Her gün belirli bir süreyi okumaya ayırın. Çocuğunuza yüksek sesle okuyun veya onları kendi başlarına okumaya teşvik edin. Bu, kelime dağarcıklarını ve okuma-anlama becerilerini geliştirecektir.

Matematik Oyunları: Temel düzeyde matematik oyun ve bulmacaları, çocuğunuzun sayılarla olan becerilerini artırmaya yardımcı olabilir. Sayıları tanıma, sayılarla toplama,
çıkarma yapma ve problem çözme üzerine oyunlar düzenleyin.

Bilimsel Deneyler: Evde güvenli ve basit bilimsel deneyler yaparak çocuğunuzun merakını ve bilimsel düşünme becerilerini teşvik edin. Su, renkler, bitkiler veya basit fen deneyleri yapabilirsiniz.

Harita Becerileri: Coğrafya ve harita becerilerini geliştirmek için interaktif oyunlar ve uygulamalar kullanın. Çocuğunuzla farklı ülkeleri, şehirleri ve coğrafi özellikleri keşfedin.

Dil Gelişimi Oyunları: Dil ve kelime oyunları, çocuğunuzun dil becerilerini ve kelime dağarcığını geliştirmeye yardımcı olur. Anlam bulmacaları, kelime eşleştirme oyunları ve basit anlatımlar bu amaçla kullanılabilir.

Tarih ve Kültür: Çocuğunuzun tarihi olaylar ve farklı kültürler hakkında bilgi edinmesini sağlayın. Hikâyeler, belgeseller ve interaktif uygulamalar bu konuda size yardımcı olabilir.

Sosyal ve Duygusal Beceriler: Duyguları tanıma ve ifade etme üzerine oyunlar ve etkinlikler düzenleyin. Bu, çocuğunuzun duygusal yönünü ve empati yapma becerilerini geliştirebilir.

Bilgisayar Becerileri: Temel bilgisayar kullanımı, klavye becerileri ve basit programlama kavramları ile çocuğunuzun teknoloji becerilerini artırın.

Medya Okuryazarlığı: Çocuğunuzla belirlediğiniz bir konuya ilişkin bilgilendirici içerikler izleyin ve izlediklerinizi tartışın. Bu, onların medya içeriklerini eleştirel bir şekilde değerlendirmelerine yardımcı olur.

Proje Tabanlı Öğrenme: Çocuğunuzla bir proje planlayın ve bu projeyi yarıyıl tatili süresince adım adım tamamlayın. Bu, sorumluluk almayı ve bağımsız çalışmayı teşvik eder.

Online Eğitim Platformları: Çeşitli konularda çevrim içi dersler ve eğitim materyalleri kullanarak çocuğunuzun öğrenme deneyimini zenginleştirin. Benzer olarak ilgi çekici ve eğitici videolar, belgeseller izleyerek çocuğunuzun bilgi dağarcığını genişletin.

Üniversiteye Hazırlık Sürecinde Aile

Sınavlara hazırlık süreci sadece çocukları değil aileleri de etkilemektedir. Ebeveynlerin çocuklarıyla kurduğu ilişkiler, onların akademik ve sosyal gelişimlerini olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Çocuklar; sınavlara hazırlık sürecinde sınav stresi, duygusal iniş çıkışlar, gelecek kaygısı vb. durumlar yaşayabilir. Böyle durumlarda anne ve babanın ortaya koyacağı olumlu yaklaşımlar, çocuklara olası problemlerle başa çıkmalarında yardımcı olabilir.

Sınava Hazırlanan Çocuğumuza Yarıyıl Tatili Sürecinde Nasıl Yardımcı Olabiliriz?

• Yarıyıl tatilinde yapacağımız aile toplantısında sınava hazırlık süreciyle ilgili gerekli kararları birlikte alalım. Çocuklarımızın bizden beklentilerini dinleyelim.
• Yarıyıl tatili süresi boyunca sadece ders çalışmalarını beklemeyelim.
• Sınavlara hazırlık, zorlu bir mücadeleyi gerektirir. Bu süreçte sınav sonucu ne olursa olsun her zaman onların yanında olduğumuzu hissettirelim.
• Ders çalışma gayretini önemseyelim. Eksikleri büyütüp sorun hâline getirmeyelim. Eksiklerini telafi edebilmesi için beraber neler yapılabileceğimizi gözden geçirelim.
• Uyku ve beslenme düzenlerine dikkat edelim.
• Güçlü olduğu yönlerini takdir edelim, özgüvenlerini destekleyelim.
• Eksik olduğu yönlerini telafi edebilmesi için yararlanabileceği kaynaklarla (OGM Materyal, ÖDS, EBA vb.) ilgili farkındalıklarını artıralım.
• Sağlık sorunları, sınava hazırlık sürecini olumsuz etkileyebilir. Gerekli durumlarda çocuklarımızın sağlık kontrollerini yaptıralım.
• Her insanın yeteneklerinin sınırı vardır. Çocuklarımızı, sınırlarının üstünde zorlamayalım; ulaşamayacağı hedefler konusunda ısrarcı olmayalım.
• Çocuklarımıza yönelik davranışlarımızda tutarlı olalım.
• Teknolojik araçları bilinçli kullanması için anlaşma yapalım.
• Çocuğumuzun dinlenmesi ve diğer etkinliklere (sinema, spor, tiyatro vb.) zaman ayırması için destek olalım. Ders dışı aktivitelerine de değer verdiğimizi fark etmesini sağlayalım.
• Ebeveynlerin kaygısı çocuklarına yansıyabilir. Bu nedenle sınavla ilgili aşırı stres ve kaygımızı çocuklara yansıtmamaya gayret gösterelim.
• Sınavlara hazırlık sürecinde okul rehberlik servisinden destek alabileceğimizin bilincinde olalım.

Unutulmamalıdır ki her çocuk özeldir ve sınavlar çocukların kişiliklerini değil sadece bilgiyi ne kadar öğrendiklerini ölçer.

Yarıyıl Tatili İçin Kaliteli Zaman Geçirme Önerileri

Aşağıda çocuğunuzun tatili daha verimli geçirmelerini sağlayacak aktivite örneklerine yer verilmiştir. Bu listedeki aktiviteleri yapması için çocuğunuzu teşvik ederek destekleyebilirsiniz.

Temiz hava alabileceği yerlere gidebilir, doğa yürüyüşlerine katılabilir.

Doğa fotoğrafları albümü oluşturabilir.

Yapmaya vakit bulamadığı aktiviteleri tatilde yapabilir, bunun için yapılacaklar listesi oluşturabilir.

Kitap listesi oluşturabilir. Listedeki kitapları tatil sürecinde okuyabilir. Listeyi arkadaşlarıyla paylaşabilir.

İlinizde bulunan kütüphaneleri ve sanal kütüphaneleri ziyaret edebilir.

Deneme, öykü ve şiir yazabilir.

Duygularını, düşüncelerini, fikirlerini, sıkıntılarını, yaşadıklarını, anılarını yazabileceği bir defter edinebilir. 

Dikiş yapmayı ve örgü örmeyi öğrenebilir. Kendisi veya sevdikleri için bere, atkı, çanta vb. örebilir.

Yaşadığı yerdeki doğal güzellikleri, tarihi mekânları, anıtları, müzeleri yeniden keşfedebilir. Gidemediği müzeleri, sanat galerilerini, tarihi mekânları sanal gezilerle ziyaret edebilir. 

Bulunduğu ildeki sosyal aktiviteleri takip edebilir, gençlik merkezlerine gidebilir, atölyelere katılabilir.

Gelecekte ulaşmak istediği hedefleri listeleyebilir. Bunlara nasıl ulaşabileceğine ilişkin plan yapabilir.

Kendi blogunu oluşturabilir. İlgilendiği bir konuyu araştırma, metin yazarlığı, özetleme gibi becerilerini geliştirebilir.

Kullanmadığı, iyi durumdaki eşyaları ve kitaplarını ihtiyacı olan kişilerle paylaşmak için hazırlayabilir.

Artık kullanmadığınız kıyafetlerin kumaşlarından ve geri dönüşüm malzemelerinden yararlanarak sıfırdan kıyafetler üretebilir.

Mutfakta farklı tarifler deneyebilir. Çevrimiçi yemek kurslarından yararlanabilir.

Farklı ülkelere ve kültürlere ait yemekleri yapmayı deneyebilir. 

Ev işlerine katkı sağlayabilir.

Ünlü ressamların resimlerini çizmeyi deneyebilir.

Bir roman karakteri oluşturup çizmeyi deneyebilir.

Bilgisayarda grafik tasarım yapabilir.

Bir bitki yetiştirebilir ya da evdeki bitkilerin bakımını üstlenebilir. 

Origami yapmayı öğrenebilir.

Kendi kısa filmini çekebilir.

Çeşitli dijital araçları kullanarak tarihi bir karakter için biyografik tanıtım videosu hazırlayabilir.

İlgi alanlarına hitap eden yüz yüze ve çevrimiçi eğitimlerle bilgi düzeyini arttırabilir.

Düzenli olarak egzersiz yapabilir.

İlgi duyduğu meslekleri araştırabilir, meslek elemanlarını işyerlerinde ziyaret ederek daha ayrıntılı bilgiler edinebilir.

Stop motion tekniği ile kendi çizdiği resimleri ya da oyuncakları kullanarak animasyon yapabilir.

Ekran süresine dikkat ederek gelişimine katkı sağlayacak belgesel, dizi ve film izleyebilir.

Dünya tarihi ile ilgili belgeseller izleyebilir.

Farklı dünya dillerini araştırıp, öğrenmeye çalışabilir.

Eski mobilyaları yeniden boyayarak ve süsleyerek ev dekorasyonu için tasarımlar yapabilir

İlinizde bulunan imkanlar dahilinde seramik, çömlek yapımı atölyelerine katılabilir.

Doğal taşlar ve boncuklarla kendisi ve sevdikleri için takılar tasarlayabilir.

İşaret dili öğrenebilir.